W życiu każdego przedsiębiorcy może zdarzyć się nierzetelny dłużnik. Komornik sprawdza księgi wieczyste, rachunki bankowe, rejestr pojazdów, ale często otrzymuje informacje o braku majątku dłużnika, z którego mogłaby być prowadzona skuteczna egzekucja. Gdy komornik zwraca się do wierzyciela o wskazanie majątku dłużnika, wierzyciel jest bezradny, gdyż nie ma żadnej wiedzy o stanie majątku swojego nieuczciwego kontrahenta. Co zrobić, gdy dłużnik ukrywa, zbywa lub przenosi majątek? 

1. Wyjawienie majątku 

Wierzyciel może żądać zobowiązania dłużnika do złożenia wykazu majątku z wymienieniem rzeczy i miejsca, gdzie się znajdują, przypadających mu wierzytelności i innych praw majątkowych. Żądanie takie można wyrazić poprzez złożenie odpowiedniego wniosku do sądu. Jeżeli dłużnik bez usprawiedliwionej przyczyny nie stawi się do sądu w celu złożenia wykazu lub przyrzeczenia albo stawiwszy się wykazu nie złoży lub odmówi odpowiedzi na zadane mu pytanie albo odmówi złożenia przyrzeczenia, sąd może skazać go na grzywnę lub nakazać przymusowe doprowadzenie oraz może zastosować areszt nieprzekraczający miesiąca. 

2. Zajęcie wierzytelności 

Komornik może mieć trudności z ustaleniem, z jakimi innymi podmiotami współpracuje dłużnik. Skuteczną metodą odzyskiwania należności jest zaś zajęcie wierzytelności przysługujących dłużnikowi od innych osób. Wymaga to jednak znajomości kontrahentów dłużnika, do których komornik może wysłać zajęcia. Po zajęciu wierzytelności osoba związana z dłużnikiem np. umową o wykonanie jakichś prac zobowiązana jest zapłacić wynagrodzenie nie wykonawcy, który jest dłużnikiem egzekucyjnym, lecz komornikowi (wierzycielowi). Często wierzytelności przysługują dłużnikowi od podmiotów powiązanych, a wręcz od nowych podmiotów utworzonych w celu dalszego kontynuowania prowadzonego dotychczas biznesu. 

3. Rejestr dłużników 

Możliwe jest wpisanie dłużnika do Rejestru Dłużników Niewypłacalnych. Wpis spowoduje wyeliminowanie dłużnika z obrotu gospodarczego, utrudnia zawieranie nawet najprostszych umów i zaciąganie zobowiązań na niewielkie kwoty. Dłużnik zostaje wpisany do Rejestru Dłużników Niewypłacalnych na okres 10 lat, a wcześniejsze usunięcie wpisu z rejestru wymaga od dłużnika nie tylko spłaty całego zobowiązania, ale także przejścia skomplikowanej i kosztownej procedury sądowej. 

4. Pociągnięcie do odpowiedzialności członków zarządu lub wspólników spółki 

Gdy spółka jest niewypłacalna, można pociągnąć do odpowiedzialności członków zarządu lub wspólników. Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością powstaje, gdy egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, a ściślej, gdy jest już oczywiste, że będzie ona bezskuteczna. Członek zarządu może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z jego winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości wierzyciel nie poniósł szkody. Powyższe wynika z art. 299 kodeksu spółek handlowych. Za zobowiązania spółki jawnej odpowiada każdy ze wspólników całym swoim majątkiem bez ograniczeń solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką (art. 22 § 2 k.s.h.). Wierzyciel może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (31 § 1 k.s.h.). Przepis ten nie stanowi przeszkody do wniesienia powództwa przeciwko wspólnikowi zanim egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (31 § 2 k.s.h.) wspólnikowi zanim egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (31 § 2 k.s.h.) 

5. Skarga pauliańska 

Założeniem skargi pauliańskiej (art. 527 k.c.) jest unieważnienie dokonanej przez dłużnika czynności polegającej na przeniesieniu majątku na osobę trzecią z pokrzywdzeniem wierzycieli. Skarga pauliańska to nic innego jak powództwo kierowane do sądu przez wierzyciela, gdzie pozwanym jest osoba trzecia, na rzecz której zostało dokonane przeniesienie majątku dłużnika. Po uzyskaniu wyroku wierzyciel może kierować egzekucję do majątku, który wyszedł z majątku dłużnika. Jest to dość skuteczny środek przeciwdziałania zbywaniu lub przenoszeniu majątku przez dłużnika, w szczególności, gdy dłużnik dokonuje darowizn lub przenosi majątek na członków rodziny, osoby bliskie. Warto jest poprzedzić proces zabezpieczeniem majątku np. poprzez ustanowienie sądowego zakazu dalszego zbywania nieruchomości. 

6. Zawiadomienie do prokuratury o możliwości popełnienia przez dłużnika przestępstwa 

Wierzyciel ma też możliwość sięgnięcia do instytucji prawa karnego. W art. 300, 301 i 302 Kodeksu karnego określone są bowiem przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. Przestępstwa te dotyczą: ukrywania lub pozornego obciążania majątku w razie grożącej niewypłacalności lub upadłości dłużnika (art. 300 k.k.), tworzenia nowej jednostki gospodarczej i przenoszenia na nią majątku dłużnika w celu udaremnienia lub ograniczenia zaspokojenia wierzycieli (art. 301 k.k.), spłacania lub zabezpieczania tylko niektórych z wierzycieli przy jednoczesnym działaniu na szkodę pozostałych wierzycieli (art. 302 kk). Wierzyciel, który zna te przepisy, może skłonić dłużnika do dobrowolnej zapłaty. Wierzyciel może złożyć zawiadomienie do prokuratury o możliwości popełnienia przez dłużnika przestępstwa. Samo postępowanie karne można również wykorzystać do zebrania dodatkowych dowodów, które można spożytkować w trakcie postępowania sądowego związanego ze skargą pauliańską.